ਸੰਤਾਪ ਭਰੇ ਦੌਰ ਬਾਰੇ ਰਮੇਸ਼ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਦੁਖਾਂਤ ਪੰਜਾਬ ਦਾ’ ਕੀਤੀ ਲੋਕ ਹਵਾਲੇ - ਨਾਲੇ ਹੋਈ ਚਰਚਾ ਅਤੇ ਸਵਾਲ ਜਵਾਬ
ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, 3 ਜਨਵਰੀ : ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬੀਤੇ ਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਚਾਨਣਾ ਪਾਉਂਦੀ ਰਮੇਸ਼ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੁਖਾਂਤ ਪੰਜਾਬ ਦਾ, ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਅੱਜ ਬੁੱਧਵਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰੈਸ ਕਲੱਬ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਸੀਨੀਅਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬਲਜੀਤ ਬੱਲੀ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਵੱਲੋਂ ਪੁਸਤਕ 'ਤੇ ਚਰਚਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਹਰੀਸ਼ ਜੈਨ ਪਬਲਿਸ਼ਰ ਯੂਨੀਸਟਾਰ ਬੁੱਕਸ ਵੀ ਇਸ ਮੌਕੇ ਮੌਜੂਦ ਸਨ।
ਰਮੇਸ਼ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਵੇਲੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠ ਹਾਲ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਰਮੇਸ਼ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤਰੱਕੀ ਕਰਦਿਆਂ ਚੀਫ਼ ਸੈਕਟਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋਏ।
ਰਮੇਸ਼ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 1978 ਦੇ ਵਰ੍ਹੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਇਕ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦੌਰ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜਰਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬੇਅੰਤ ਹਿੰਸਾ ਵਾਪਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਗਿਣੇ ਮਿੱਥੇ ਵਰ੍ਹੇ ਸਾਡੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਰਾਹ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਘਰੇਲੂ ਸੱਮਸਿਆ ਨੇ ਇਨਾ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ।
ਪਰੰਤੂ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਘਟਨਾ ਦੇ ਵਾਪਰਨ ਦੇ 40 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਦ ਵੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿਵਾਦ ਭਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੀ ਵਾਪਰਿਆ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਵਾਪਰਿਆ? ਇਹ ਪੁਸਤਕ ‘ਦੁਖਾਂਤ ਪੰਜਾਬ’ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਾਦਸੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਅੱਖੀ ਡਿੱਠਾ ਬਿ੍ਰਤਾਂਤ ਹੈ। ਪੁਸਤਕ ਬੀਤੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਚਹੁਮੁਖੀ ਵਰਣਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਅੰਤ ਤੱਕ ਦਾ ਹਾਲ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਿਰਪੱਖਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਅਣਡਿੱਠ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀਆਂ ਘਾਤਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਦੇਸ਼ ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ, ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਫੌਜ ਮੁਖੀ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਕਸੂਰ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਬੇਗੁਨਾਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਲਗਭਗ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਵੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੀ ਹੋਇਆ, ਕਿਉਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ। ਤੱਥ ਸਦੀਵੀ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਤੱਥ ਕਿਸ ਦੇ ਹਨ? ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੱਚ ਹੈ, ਤੁਹਾਡੀ ਵਿਆਖਿਆ ਬਨਾਮ ਉਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ।
ਰਮੇਸ਼ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ-ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਈਆਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਝ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ।
ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ 3,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਸੀ ਜਦੋਂਕਿ ਦੂਸਰੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਨੇਤਾ ਦੇ ਕਤਲ ਲਈ ਇੱਕ ਸਹਿਜ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ 2003 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਦੁਆਰਾ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਦੂਸਰੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਉਥਲ ਪੁਥਲ, ਦੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।
ਰਮੇਸ਼ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੈਂ ਇੱਕ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਸੀ, ਅਤੇ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲਾ ਵੀ, ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਪਲ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਮਹੱਤਵਹੀਣ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਜੋ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂ ਕੀਤਾ-ਜਾਂ ਜੋ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ-ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਜ਼ਮੀਰ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੱਥ ਦੱਸਣ ਅਤੇ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਡੇਢ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੱਸਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਅਣਕਿਹਾ ਹੀ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ, ਮੈਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਵਿਵਰਣ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਦਾ ਨਿਰਣਾਇਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖਾਤਮਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਗਹਿਰੀਆਂ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਨਸਲੀ-ਸਮਾਜਿਕ-ਧਾਰਮਿਕ ਦੋਸ਼ ਰੇਖਾਵਾਂ ਜੋ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੜਬੜ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੀਆਂ ਸਨ, ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਬਰਕਰਾਰ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਣ ਦੀ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਆਦਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਚੌਕਸ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਉਹੀ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਸਬਕ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਅੱਗੇ ਵਧਦੀਆਂ ਹਨ।
ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੂਚਨਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤਹਿਤ ਮੁੱਖ ਸੂਚਨਾ ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਮੌਜੂਦਾ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਲੰਬੇ ਅੰਤਰਾਲ 'ਤੇ ਕੋਈ ਪਛਤਾਵਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ ਠੰਢਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਨੱਤੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀ ਉੱਥਲ-ਪੁਥਲ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ-ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸੁਣੀਆਂ-ਸੁਣਾਈਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸਭ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇਹ ਕਿਹਾ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮੈਂ ਜਿੰਨਾ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਨੂੰਨ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਕੰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਵਧੇਰੇ ਗ੍ਰਹਿਣਸ਼ੀਲ ਹੋਣਗੇ। ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾਰਾਜ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ; ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਰਾਦਾ ਕਿਸੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਜਾਂ ਵੰਡਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, -ਪਰ ਸੰਵਾਦ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨਾ, ਆਤਮ ਨਿਰੀਖਣ ਦਾ ਰਾਹ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇੱਕ ਦੁਖਦ ਅਤੀਤ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵੱਲ ਵਧਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੁਲ੍ਹਾ, ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਨਾਲ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
‘ਦੁਖਾਂਤ ਪੰਜਾਬ ਦਾ’ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ
‘ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰਚਨਾ ਹੈ ਅਤੇ 1978 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਗੜਬੜ ਬਾਰੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਸਲੀ-ਕੌਮੀ ਲਹਿਰ, ਖਾੜਕੂਵਾਦ, ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਭਾਈਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਰਾਜ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਨੀਤੀ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਬਲੂ ਸਟਾਰ, ਵੁੱਡਰੋਜ਼ ਅਤੇ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ 1 ਅਤੇ 2 ਦੌਰਾਨ ਅੰਦਰੂਨੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਜੋਂ ਲੇਖਕ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸਿਆਸੀ ਆਗੂਆਂ, ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ, ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜ ਲਈ ਅਹਿਮ ਸਬਕ ਹਨ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਘਰੇਲੂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ।’ -ਜਨਰਲ ਵੀ.ਪੀ. ਮਲਿਕ, ਸਾਬਕਾ ਚੀਫ ਆਫ ਆਰਮੀ ਸਟਾਫ਼
‘ਸਾਨੂੰ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ, ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਨ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖਾਲਿਸਤਾਨੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦਾਨਾ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਲਈ ਲਗਭਗ 38 ਸਾਲ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਰਮੇਸ਼ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਵਿਲ ਜਾਂ ਫੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ I ਅਤੇ 2 ਤੱਕ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਆਖਰੀ ਪੁਲਿਸ ਮੁਹਿੰਮ ਤੱਕ, ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪੂਰੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਛੋਹਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਖੁੰਝ ਗਏ ਮੌਕਿਆਂ, ਗਲਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸਾਹਸ, ਫੌਜੀ ਹੰਕਾਰ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧਿਕਤਾ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੰਦੂਕ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਦੀ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਅਣਸੁਲਝੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਚੋਣ ਪਾਠਕ ’ਤੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ ਤਰੀਕਿਆਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਣੇ, ਬਾਰੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ-ਸਰ ਮਾਰਕ ਟਲੀ, ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਬੀਬੀਸੀ ਪੱਤਰਕਾਰ
‘ਰਮੇਸ਼ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਲਈ 1984 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦਰਦਨਾਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਅਨੁਭਵ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਨਿਰਪੱਖ ਰਹਿਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਖ਼ੂਨ ਖਰਾਬੇ, ਵਹਿਸ਼ੀ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਉਲਝੀ ਤਾਣੀ ਦੀ ਘਿਨੌਣੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ।’-ਐੱਚ.ਕੇ. ਦੁਆ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਟਾਈਮਜ਼, ਦਿ ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈੱਸ ਅਤੇ ਦਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਸੰਪਾਦਕ: ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਸਲਾਹਕਾਰ; ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਮੀਡੀਆ ਸਲਾਹਕਾਰ; ਅਤੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ
‘ਇਹ ਕਾਰਜ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪੂਰਾ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਬੇਦਾਗ ਹੋ ਕੇ ਨਹੀਂ ਉੱਭਰਦਾ-ਨਾ ਤਾਂ ਅਧਿਕਾਰੀ, ਨਾ ਸੀਨੀਅਰ ਸਿਆਸਤਦਾਨ, ਨਾ ਪੱਤਰਕਾਰ, ਨਾ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਖਾੜਕੂ। ਲੇਖਕ ਦੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਪ੍ਰੇਰਕ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹ ਸੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਔਖੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਉਹ ਨੇੜਿਓਂ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਾਜ਼ੁਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਗੜਬੜ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਰਹੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਸੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਯਮਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵਾਪਰਿਆ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤਰਕ ਵਿਤਰਕ ਉਪਲੱਬਧ ਡੇਟਾ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਲਏ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ, ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੁਭਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਨਿਰੀਖਣਾਂ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵਾਂ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ। ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਬੇਚੈਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੱਗ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਸ ਚੁਣੌਤੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਮੌਕਾ ਹੈ। ਕੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਕਰੇਗਾ? ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਪੱਕੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਇਸ ਗਹਿਰੇ ਤੇ ਨੇੜਿਓਂ ਤੱਕੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹੇਗਾ।"-ਦੀਪਾਂਕਰ ਗੁਪਤਾ, ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ
‘ਇਹ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ ਕਰਕੇ ਲਿਖਿਆ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਦੇ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਪਤਨ ਦਾ ਮੁਕੰਮਲ ਵਿਵਰਣ ਹੈ। ਰਮੇਸ਼ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ (1984-87) ਵਜੋਂ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ, ਵੁੱਡਰੋਜ਼ ਅਤੇ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ 1 ਲਈ ਸਿਵਿਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਤਾਲਮੇਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਸਮੇਤ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਜਵਾਬਦੇਹ ਠਹਿਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਚੰਗੇ, ਮਾੜੇ ਅਤੇ ਬਦਸੂਰਤ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦਾ ਉਸ ਦਾ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ, ਸਿੱਖੇ ਸਬਕ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ। ‘ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ’ ਇੱਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਿਅਕਤੀ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹੈ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਖਲਾਅ ਨੂੰ ਭਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਵਾਦਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।’- ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਐੱਚ.ਐੱਸ. ਪਨਾਗ (ਸੇਵਾਮੁਕਤ)
‘ਇਹ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਅਤੇ ਮਾਰਮਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਆਪਕ ਫੌਰੀ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰਮੇਸ਼ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਦੱਸੀ ਗਈ ਅੰਦਰੂਨੀ ਕਹਾਣੀ ਸਮਕਾਲੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਅਹਿਮ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪੜ੍ਹਨਯੋਗ ਹੈ।‘