ਤੁੰਗ ਢਾਬ ਡ੍ਰੇਨ: ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵਧ ਰਹੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਹਨੇਰੇ ਵੱਲ ਧੱਕ ਰਹੀ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ

ਚੰਗੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵਾਟਰ ਟਰੀਟਮੈਂਟ ਪਲਾਂਟਾਂ ਦੀ ਫੌਰੀ ਲੋੜ

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਚੰਗੇਰੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ

ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੋਗੀ

ਪੰਜਾਬ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਵਰੋਸਾਈ ਉਹ ਧਰਤੀ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਅਹਿਮ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸਾਖੀ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਇਹ ਧਰਤੀ ਲੋਕਾਈ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਪਵਿੱਤਰ ਧਾਰਨਾ 'ਚ ਸਮੋਈ ਹੈ। ਜਿਥੇ ਇਹ ਧਰਤੀ ਦਰਿਆਵਾਂ, ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਨਮੋਲ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਹੈ ਉਥੇ ਮਨੱੁਖੀ ਲਾਲਚ, ਨਾਸਮਝੀ ਅਤੇ ਲਾਪਰਵਾਹੀ 'ਚੋ ਉਪਜ ਰਹੀਆਂ ਹੋਂਦਮਈ ਖਤਰੇ ਦੀ ਘੰਟੀ ਵਜਾਉਂਦੀਆਂ ਆਫਤਾਂ ਵੀ ਇਸੇ ਧਰਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਇਕ ਖਤਰਾ ਗੰਦੇ ਨਾਲਿਆਂ ਤੇ ਡੇ੍ਰੇਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਮਸਲਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਆਰਟੀਕਲ ਵਿਚ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਤੀ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਪੈਂਦੇ ਤੁੰਗ ਢਾਬ ਡਰੇਨ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਿਆਂ ਗਿਆ ਹੈ।
ਤੁੰਗ ਢਾਬ ਡ੍ਰੇਨ, ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਲ ਧਾਰਾ ਹੈ, ਰਾਜ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਤਲਵੰਡੀ ਭਾ-ਰਥ (ਜਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ) ਤੋਂ ਖਿਆਲਾ ਕਲਾਂ (ਜਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਤੱਕ 48 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਬੀ ਇਹ ਡ੍ਰੇਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਹੂਡਿਆਰਾ ਡ੍ਰੇਨ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਵਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮੇਟਣ ਲਈ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇਹ ਡ੍ਰੇਨ ਮਨੁੱਖੀ ਗਲਤੀਆਂ ਤੇ ਲਾਲਚ ਕਾਰਨ ਹੁਣ ਭਾਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਖਤਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਖਤਰਨਾਕ ਰੂਪ ਲੈਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ।
ਇਸੇ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਸਰੋਤ ਬਾਰੇ ਜੇ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਤੁੰਗ ਢਾਬ ਡ੍ਰੇਨ ਨੂੰ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।  1. ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਗੰਦਲਾ ਪਾਣੀ: ਡ੍ਰੇਨ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿਨ ਵਿੱਚ 11 ਮਿਲੀਅਨ ਲੀਟਰ ਗੰਦਲਾ ਪਾਣੀ ਛੱਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪਾਣੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਛੱਪੜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਪਾਈਪਦਾਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਖਪਤ ਕਾਰਨ ਇਹ ਛੱਪੜ ਭਰ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਤੇ ਹੋਰ ਗੰਦ ਡ੍ਰੇਨ ਵਿੱਚ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। 2. ਉਦਯੋਗਿਕ ਗੰਦ: ਡ੍ਰੇਨ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ 38 ਉਦਯੋਗ ਹਨ, ਜੋ ਦਿਨ ਵਿੱਚ 27.98 ਮਿਲੀਅਨ ਲੀਟਰ ਗੰਦਲਾ ਪਾਣੀ ਛੱਡਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵੱਲੋਂ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਉਪਰਾਲੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਟੈਕਸਟਾਈਲ, ਫਾਰਮਾਸਿਊਟੀਕਲ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੇ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਤੇ ਹੋਰ ਗੰਦ ਡ੍ਰੇਨ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। 3. ਸ਼ਹਿਰੀ ਗੰਦ: ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਹਿਰ ਆਪਣੀ ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਕਾਰਨ ਲਗਭਗ 150 ਮਿਲੀਅਨ ਲੀਟਰ  ਗੰਦਲਾ ਪਾਣੀ ਡ੍ਰੇਨ ਵਿੱਚ ਛੱਡਦਾ ਹੈ। 24ਣ7 ਪਾਣੀ ਸਪਲਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਤਿਆਰ ਹੋਵੇਗਾ। 4. ਡੇਅਰੀ ਫਾਰਮਾਂ ਦਾ ਗੰਦ: ਡ੍ਰੇਨ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੇ ਸਥਿਤ ਡੇਅਰੀ ਫਾਰਮ ਦਿਨ ਵਿੱਚ 3 ਮਿਲੀਅਨ ਲੀਟਰ ਗੰਦਲਾ ਪਾਣੀ ਅਤੇ 59 ਟਨ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਛੱਡਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗੰਦ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਗੰਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਰਗੰਧ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਵਿਚ ਤੁੰਗ ਢਾਬ ਡ੍ਰੇਨ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਨਤੀਜੇ ਹਨ। ਇਹ ਜ਼ਹਿਰੀ ਖਤਰਨਾਕ ਪਾਣੀ ਜਲ-ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭੂ-ਗਰਭ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੀਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਜੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਡਰਾਉਣਾ ਸਮਾਂ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ।  ਡ੍ਰੇਨ ਤੋਂ ਉੱਠ ਰਹੀ ਦੁਰਗੰਧ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਦੂਰਦਰਾਜ ਦੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਲਈ ਸਮੱਸਿਆ ਖੜੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘਰ ਦੇ ਉਪਕਰਣਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਖਰਾਬ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸਾਹ ਦੀਆਂ ਗੰਭੀਰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਨਿਵਾਰਨ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਵੀ ਕਰਨਾ ਪੈਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਹੱਲ ਸੁਝਾਅ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਤੇ ਤੁੰਗ ਢਾਬ ਡ੍ਰੇਨ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਜਲਦ ਤੇ ਬਹੁਪੱਖੀ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਨੇ ਬੇਹੱਦ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ 1. ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ: ਤੁੰਗ ਢਾਬ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਮਾਨੀਟਰਨਗ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਉਣਾ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨੁਕਤਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਸੰਗਠਨ ਬਣੇ ਜੋ ਗੰਦੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਪੱਧਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰੇ ਅਤੇ ਇਸ ਡੇਟਾ ਨੂੰ ਜਨਤਾ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰੇ। 2. ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਇਲਾਜ: ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਿਵਰੇਜ ਟ੍ਰੀਟਮੈਂਟ ਪਲਾਂਟ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ 95 ਮਿਲੀਅਨ ਲੀਟਰ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਵਧਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਪੈ ਰਹੀ। 250 ਮਿਲੀਅਨ ਲੀਟਰ ਸਮਰੱਥਾ ਵਾਲੇ ਨਵੇਂ ਪਲਾਂਟ ਦੀ ਤਰੁੰਤ ਲੋੜ ਹੈ। 3. ਡੇਅਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧਨ: ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵਰਮੀਕੰਪੋਸਟਿੰਗ ਜਾ ਮਾਈਕ੍ਰੋਬੀਅਲ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਨਾਲ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲਾਈ ਠੋਸ ਇੰਧਨ ਜਾਂ ਬਾਇੋਗੈਸ ਵਿੱਚ ਬਦਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। 4. ਸੀਚੇਵਾਲ ਮਾਡਲ: ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਇਲਾਜ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੁਬਾਰਾ ਵਰਤਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਘੱਟ-ਖਰਚਾ ਮਾਡਲ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। 5. ਸਮਾਜਿਕ ਭਾਗੀਦਾਰੀ: ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਵਾਧੂ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਤੇ ਗੰਦਾ ਕਚਰਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਦਾ ਬਣੇਗਾ। ਆਮ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਖਪਤ ਸੀਮਤ ਕਰਨ ਤੇ ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੀਆਂ ਟਿਕਾਊ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਚਲਾਉਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ।
ਜੇਕਰ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਫੌਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਤੁੰਗ ਢਾਬ ਡ੍ਰੇਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ, ਸਥਾਨਕ ਸਮਾਜ ਸੇਵੀ ਸਭਾ ਸੋਸਾਇਟੀਆਂ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਲੋੜੀਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਰੋਤਾਂ 'ਤੇ ਫਰੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ, ਇਲਾਜ, ਅਤੇ ਟਿਕਾਊ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਵੱਲ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਪੁਟਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।  ਜਲ ਹੈ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਹੈ ਸੋ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਹੋਣ ਨਾਅਤੇ ਮੇਰਾ ਇਹ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਦੂਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਾਲੇ ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ ਪ੍ਰੋ. ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯੋਗ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਚੰਗੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਆਪਣਾ ਬਣਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਵਾਂ। ਇਸ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਹੱਲ ਵਿਚ ਪੁੱਟਿਆ ਇਕ ਇਕ ਕਦਮ ਸਾਡੇ ਚੰਗੇ ਭਵਿੱਖ ਵਾਲਾ ਜਾਂਦਾ ਰਾਹ ਹੋਵੇਗਾ।