ਮਿਹਨਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕਿਵੇਂ ਬੀਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਵਿਕਸਤ ਖੇਤਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਈ ਮਾਇਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ 'ਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਰਜ ਹਨ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਮਜ਼ਬੂਰ ਅਤੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਘੱਟ-ਘੱਟ ਉਹੀ ਹੈ, ਜਿੰਨੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਮੂਲੀ ਦਿਹਾੜੀ ਮਿਲਦੀ ਸੀ, ਫਿਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਸਤੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੌਖੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਜਰਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਮਹਿੰਗਾਈ ਸਰਸੇ ਵਾਂਗ ਸਭ ਨੂੰ ਨਿਗਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਿਨ ਮੈਂ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਮੁੱਖ ਸੜਕ ਤੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਝੁੰਡ ਦੇਖਿਆ। ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ, ਕੁਝ ਨੱਕ ਵਗ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਰੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਔਰਤ ਨੂੰ ਕਿਹਾ- 'ਭੈਣ! ਬੱਚੇ ਭੁੱਖੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦਿਓ। ਕੀ ਕੋਈ ਭੋਜਨ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਹੈ?'
ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ- 'ਪੰਜ-ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਭੇਜਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਨਹੀਂ?” “ਮੈਡਮ! ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਸਿੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੇਟ ਭਰਨ ਲਈ, ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ। ਠੇਕੇਦਾਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਝੁੱਗੀ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਕੇ ਆ ਜਾਓ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਨਹੀਂ ਦੇਵਾਂਗੇ।
ਉਸ ਦੀ ਬੇਵਸੀ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕਿਵੇਂ ਬਰਬਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੀਮਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੈਸੇ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕ ਅਸਮਾਨ 'ਤੇ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਦਾਨੀ ਹੋਣ ਦਾ ਢੌਂਗ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਮੈਂ ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਬਣੀ ਦੁਸਹਿਰੇ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਬੈਠਾ- 'ਭੈਣ! ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਲਈ ਪੜ੍ਹਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਭੇਜੋਗੇ?’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਸਵਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਤਾਂ ਹੀ ਮੇਰਾ ਇਹ ਸਵਾਲ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ- 'ਨਹੀਂ ਮੈਡਮ! ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕੀ ਠਿਕਾਣਾ ਹੈ, ਅੱਜ ਇੱਥੇ ਤੇ ਕੱਲ੍ਹ ਉੱਥੇ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਬੱਚੇ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਹ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਗੇ ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਅਧਿਆਪਕ ਨਾ ਮਿਲਿਆ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸਮਝਾਵਾਂਗੇ!'
ਮੈਂ ਪੁਛਿਆ- ‘ਕਦੇ ਦੁੱਖ ਝੱਲ ਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ?’ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕੁਝ ਬੋਲਦੀ, ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਨੇ ਕਿਹਾ- ‘ਭੈਣ! ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ? ਚੰਗੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਕਰੋੜਾਂ ਬੱਚੇ ਪੜ੍ਹ-ਲਿਖ ਕੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਹਨ। ਕਈ ਨੌਕਰੀ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚੋ, ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਪੜ੍ਹ-ਲਿਖਣਗੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨੌਕਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ। ਜੇ ਉਹ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਕੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲੈਣ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਅਸੀਂ ਮਾਰੇ ਬਿਨਾਂ ਮਰ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਨਹੀਂ ਹੋ, ਤਾਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਤਾਂ ਕਰੋਗੇ।
ਉਹ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਦੰਗ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੜ੍ਹ-ਲਿਖ ਕੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਅਨਪੜ੍ਹ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਬਿਹਤਰ ਹੈ। ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਆਪਣੀ ਤਰਸਯੋਗ ਹਾਲਤ ਕਾਰਨ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਖਿਆਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ। ਕੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਦੌਲਤ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ? ਜੇਕਰ ਅੱਜ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਹੀਣ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮਜ਼ਦੂਰ, ਜਿਸ ਨੇ ਬੀ.ਏ. ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਨੇ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗਿਣਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਭੈਣ ਜੀ! ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਲਗਭਗ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੈ। ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਸੂਬਾ ਸਰਕਾਰਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸੁਧਾਰਨ ਅਤੇ ਬੰਧੂਆ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਪੁਨਰਵਾਸ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਗਰੀਬੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਸਫਲ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤੀ ਨਹੀਂ ਬਦਲੀ।
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰ ਜਿਨਸੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਥਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੇਸਹਾਰਾ ਬਜ਼ੁਰਗ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਵੀ ਬਰਬਾਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਰਾਤ ਦੀ ਸਵੇਰ ਕਦੋਂ ਖਤਮ ਹੋਵੇਗੀ।- 'ਸਾਡੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀਆਂ ਅਣਗਿਣਤ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੰਘ ਗਈਆਂ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਸੂਰਜ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ, ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕਰਦੇ?'
-
ਵਿਜੈ ਗਰਗ, ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਮਲੋਟ
vkmalout@gmail.com
Disclaimer : The opinions expressed within this article are the personal opinions of the writer/author. The facts and opinions appearing in the article do not reflect the views of Babushahi.com or Tirchhi Nazar Media. Babushahi.com or Tirchhi Nazar Media does not assume any responsibility or liability for the same.