ਕਲਮ, ਕੈਨੇਡਾ ਤੇ ਕਵਿਤਾ: ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਰੰਗੀਨ ਅਫ਼ਸਾਨਾ

17 ਜੂਨ 2025 : ਅੱਜ ਤੋਂ ਠੀਕ 8 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, 17 ਜੂਨ 2017 ਨੂੰ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੇ ਇੱਕ ਅਨਮੋਲ ਹੀਰਾ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ - ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ। ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਨਾਮ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਜਾਂ ਕਵੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਜਿਉਂਦੀ ਜਾਗਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਸਥਾ ਸੀ। ਜਿਸਨੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਛੂਹਿਆ ਅਤੇ ਜਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ। 

ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਦੁਨੀਆ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ

22 ਫਰਵਰੀ 1946 ਨੂੰ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਰਾਮੂਵਾਲਾ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ, ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਲਈ ਲਿਖਣਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸ਼ੌਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਭਿਆਸ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਕਵੀਸ਼ਰ ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਪਾਰਸ, ਖੁਦ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ। ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ।

ਇਕਬਾਲ ਜੀ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਮੋਗਾ ਦੇ ਖਾਲਸਾ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਕਾਲਜ ਮੋਗਾ ਤੋਂ ਬੀ.ਏ. ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ ਲੁਧਿਆਣਾ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ‘ਚ ਐਮ.ਏ. (1970) ਕੀਤੀ। ਉਹ 1970 ਤੋਂ 1975 ਤੱਕ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਗੁਰੂਸਰ ਸੁਧਾਰ (ਲੁਧਿਆਣਾ) ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਲੈਕਚਰਾਰ ਰਹੇ।

ਪਰ ਫਿਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੇ ਇੱਕ ਮੋੜ ਲਿਆ-

1975 ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਉੱਥੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ - ਇੱਕ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਹੋਟਲ ਵਿੱਚ ਦਰਬਾਨ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਟੈਕਸੀ ਚਲਾਈ - ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ।

ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬੁਲੰਦੀਆਂ ਛੂਹੀਆਂ

ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਵਾਟਰਲੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਐਮ.ਏ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਅਤੇ ਐਮ.ਫਿਲ., ਅਤੇ ਬੀ.ਐੱਡ. ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਹੈਲੀਫੈਕਸ ਤੋਂ ਕੀਤੀ। 1985 ਤੋਂ 2013 ਤੱਕ, ਉਹ ਟੋਰਾਂਟੋ ਅਤੇ ਪੀਲ ਸਕੂਲ ਬੋਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਰਹੇ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ।  ਪਰ ਦੱਸ ਦਈਏ ਕਿ 17 ਜੂਨ 2017 ਨੂੰ ਬਰੈਂਪਟਨ, ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਿਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹ ਗਲੇ ਦੀਆਂ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ (ਥਾਇਰਾਇਡ) ਦੇ ਕੈਂਸਰ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਸੀ।

ਇੱਕ ਬਹੁਪੱਖੀ ਲੇਖਕ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ-

ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪਛਾਣ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਿਧਾ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ। ਉਹ ਇੱਕ ਕਵੀ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਮੀਡੀਆ ਚਿੰਤਕ ਵੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸੀ - ਆਜ਼ਾਦੀ। ਇੱਕ ਵਿਧਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਧਾ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਜਾਂ ਅਨੁਵਾਦ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ। ਹਰ ਰਚਨਾ ਸੁਤੰਤਰ, ਮੌਲਿਕ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦੀ ਉਪਜ ਸੀ।

ਹੋਰ ਰਚਨਾਵਾਂ:

• ਪਲੰਘ-ਪੰਘੂੜਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟ, 2000)

• ਤਿੰਨ ਕੋਣ (ਸਾਂਝੀ ਰਚਨਾ, 1978)

• ਸੜਦੇ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਸਰਗਮ (ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਭਾਗ-1, 2012)

• ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਉਗਦਿਆਂ (ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਭਾਗ-2)

• ਮੌਤ ਇੱਕ ਪਾਸਪੋਰਟ ਦੀ (ਨਾਵਲ, 2005)

• The Death of a Passport (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ)

• ਮਕਤਲ (ਸੰਪਾਦਨਾ, 1983)

• The Midair Frown (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ)

• ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਜ਼ਾਤ (ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 2014)

ਯਾਦਗਾਰੀ ਕਵਿਤਾ (ਡਾ. ਸੁਰਿੰਦਰ ਧੰਜਲ)

ਸਾਗਰ ਦਾ ਇਕਬਾਲ ਸੀ
ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਕਬਾਲ
ਕੱਲ੍ਹ ਵੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸੀ
ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ

ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਬਿਰਖ ਸੀ
ਹਰ ਪੱਤੀ, ਹਰ ਡਾਲ
ਵਿਰਲੇ ਟਾਵੇਂ ਉੱਗਮਦੇ
ਸਰਸਵਤੀ ਦੇ ਲਾਲ

ਸਾਜ਼ ਸੰਗੀਤ ਸਨੇਹ ਸਭ
ਸੀ ਸੰਗਮ ਸੁਰਤਾਲ
ਰੋਸ਼ਨ ਉਸ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ
ਕਲਮ, ਕਲਾਮ, ਕਮਾਲ

ਉਹ ਨੰਗੇ ਧੜ ਜੂਝਿਆ
ਨਾ ਤਲਵਾਰ ਨਾ ਢਾਲ
ਅੱਜ ਵੀ ਜਗਮਗ ਕਰ ਰਿਹਾ
ਉਸਦਾ ਹਰਫ਼ ਜਲਾਲ

ਸੰਖੇਪ:

ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਤੇ ਬਹੁਪੱਖੀ ਲੇਖਕ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਵਿਤਾ, ਨਾਵਲ, ਕਹਾਣੀ, ਨਾਟਕ, ਸੰਪਾਦਨਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਛਾਪ ਛੱਡੀ। ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਕਲਮ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ-ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਵੀ ਮਾਹਿਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਸਦਾ ਸਾਡੀਆਂ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਗਮਗ ਰਹੇਗੀ।

MA