ਕਮਾਲ ਦੇ ਬੰਦੇ-ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ - ਕੇਸਰੀ ਦਾ ਮਾਣ, ਚਾਬੀਆਂ ਦੀ ਜੰਗ-ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼, ਤਿਰੰਗੇ ਦਾ ਰੰਗ!

ਜਾਣੋ: ਤਿਰੰਗੇ ਝੰਡੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ’ਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਕੇਸਰੀ ਰੰਗ ਕਿਵੇਂ ਸਿਖ਼ਰ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ

-ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਸਿਆਲਾ-

ਔਕਲੈਂਡ  8 ਜੁਲਾਈ 2025- ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡਾ, ਜਿਸਨੂੰ ‘ਤਿਰੰਗਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਵੀ ਲੰਬਾ ਇਤਿਹਾਸ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਝੰਡਾ ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਮੋਹਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸਦਕਾ ਫਿਰਕੂ ਰੰਗਤ ਦੇ ਵਿਚ ਰੰਗੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਵਿਚ ਮੋਹਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ 1988 ਦੇ ਵਿਚ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਵੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਆਓ ਜਾਣੀਏ ਕੁਝ  ਦਿਲਚਸਪ ਜਾਣਕਾਰੀ:-

ਤਿਰੰਗੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਬਰਾਬਰ ਚੌੜਾਈ ਦੀਆਂ ਲੇਟਵੀਂ ਧਾਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਕੇਸਰੀ  ਰੰਗ (ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ): ਇਹ ਰੰਗ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਹਿੰਮਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਤਿਆਗ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਚਿੱਟਾ ਰੰਗ (ਵਿਚਕਾਰ): ਇਹ ਰੰਗ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਹਰਾ ਰੰਗ (ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ): ਇਹ ਰੰਗ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ, ਹਰਿਆਲੀ, ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਭਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਅਸ਼ੋਕ ਚੱਕਰ:

ਚਿੱਟੀ ਪੱਟੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨੇਵੀ-ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ‘ਅਸ਼ੋਕ ਚੱਕਰ’ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 24 ਤੀਲੀਆਂ ਹਨ। ਇਸਦਾ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਸਾਰਨਾਥ ਸਤੰਭ ’ਤੇ ਬਣੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਅਰਥ: ਇਹ ਚੱਕਰ ‘ਧਰਮ’ (ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕਤਾ) ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। 24 ਤੀਲੀਆਂ ਦਿਨ ਦੇ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਜੀਵਨ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰੁਕਾਵਟ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ?

ਭਾਰਤੀ ਝੰਡੇ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਖਾਸ ਫਿਰਕੂ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਹ ਰੰਗ ਕਿਸੇ ਵੀ ਇੱਕ ਧਰਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਝੰਡੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ: ਜਦੋਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਝੰਡੇ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਾਲ (ਹਿੰਦੂਆਂ ਲਈ) ਅਤੇ ਹਰਾ (ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ) ਰੰਗ ਸਨ, ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਝੰਡੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਰੰਗ, ਯਾਨੀ ਕੇਸਰੀ (ਭਗਵਾ), ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਰਕ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਿਰਫ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਹੋਰ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਹੈ।

1931 ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ: ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1931 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੇਸਰੀ, ਚਿੱਟੇ ਅਤੇ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਫਿਰਕੂ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਕੇਸਰੀ ਰੰਗ ਨੂੰ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ, ਚਿੱਟੇ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ, ਅਤੇ ਹਰੇ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਅਤੇ ਵਾਧੇ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਕੇਸਰੀ ਰੰਗ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਨੇ ਝੰਡੇ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ, ਭਾਵੇਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਫਿਰਕੂ ਅਰਥ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।

ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਅਤੇ ਝੰਡਾ:

ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ, ਜੋ 1947 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਰਤ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਝੰਡੇ ਹੇਠ ਲੜਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਝੰਡੇ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਝੰਡੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਰੰਗ, ਕੇਸਰੀ, ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
31 ਅਗਸਤ 1930 ਨੂੰ, ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਟਰੈਚਰ ’ਤੇ  ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇਣ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਜੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਝੰਡੇ ਹੇਠ ਲੜਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਰੰਗ, ਕੇਸਰੀ, ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਲਕੇ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰੋਵਿੰਸ਼ੀਅਲ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ (PP33) ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਰੰਗ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ।

ਝੰਡਾ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ:
ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਲਈ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। 31 ਜੂਨ 1931 ਦੀ ਸਿੱਖ ਲੀਗ ਨੂੰ ਲਿਖੀ ਚਿੱਠੀ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਮੇਟੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ, ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਝੰਡੇ ਬਾਰੇ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦੇਵਾਂਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਝੰਡਾ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਨੂੰ ਭੇਜੋ। ਝੰਡਾ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਕਨਵੀਨਰ ਅਤੇ ਸਕੱਤਰ ਡਾ. ਪੱਟਾਭੀ ਸੀਤਾਰਾਮਈਆ, ਮਸੂਲੀਪੱਟਨਮ, ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਹਨ।

ਸਿੱਖ ਰੰਗ ਦੀ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ
ਸੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚਿੱਟਾ, ਹਰਾ ਅਤੇ ਲਾਲ ਤਿਰੰਗਾ ਝੰਡਾ ਕਦੇ ਵੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਪਣਾਇਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਮੇਰੇ ਦੁਆਰਾ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਫਿਰਕੂ ਅਰਥ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਫਿਰਕੂ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣਾ ਸੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਰੰਗ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸਨੇ ਕੀਮਤੀ ਸਬੂਤ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਅਤੇ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਝੰਡਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫਿਰਕੂ ਅਰਥ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਰੰਗ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਰਥ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਲਾਲ ਨੂੰ ਕੇਸਰੀ ਰੰਗ ਨਾਲ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਕਲਾਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
6 ਤੋਂ 8 ਅਗਸਤ 1931 ਦੇ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ (1933) ਨੇ ਲਗਭਗ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਮਤੇ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਝੰਡਾ ਅਪਣਾਇਆ। ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡਾ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਤਿੰਨ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਰੰਗ ਕੇਸਰੀ, ਚਿੱਟਾ ਅਤੇ ਹਰਾ ਹੋਣਗੇ। ਚਿੱਟੀ ਪੱਟੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਗੂੜ੍ਹੇ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਚਰਖੇ ਦੇ ਨਾਲ; ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਫਿਰਕੂ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਕੇਸਰੀ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਬਲੀਦਾਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਏਗਾ, ਚਿੱਟਾ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ, ਅਤੇ ਹਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਏਗਾ, ਅਤੇ ਚਰਖਾ ਜਨਤਾ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਏਗਾ। ਝੰਡੇ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਉੱਡਣ ਤੋਂ ਲਹਿਰਾਉਣ ਤੱਕ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਦੋ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਕੀ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਦੇ ਬਦਲੀ ਗਈ ਹੈ? ਇਸਦਾ ਜਵਾਬ ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਝੰਡੇ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਾਰ ਬਦਲਿਆ ਹੈ:
1906 ਦਾ ਅਣਅਧਿਕਾਰਤ ਝੰਡਾ (ਕਲਕੱਤਾ ਫਲੈਗ): ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਝੰਡਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰੇ, ਪੀਲੇ ਅਤੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਲੇਟਵੀਂਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਸਨ। ਉੱਪਰਲੀ ਹਰੀ ਪੱਟੀ ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਕਮਲ, ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਪੀਲੀ ਪੱਟੀ ’ਤੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਵਿੱਚ ‘ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ’ ਅਤੇ ਹੇਠਲੀ ਲਾਲ ਪੱਟੀ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ।
1907 ਦਾ ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ਝੰਡਾ (ਬਰਲਿਨ ਕਮੇਟੀ ਫਲੈਗ): ਇਹ ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਮੈਡਮ ਭੀਖਾ ਜੀ ਕਾਮਾ ਦੁਆਰਾ ਲਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਰੀ, ਕੇਸਰੀ ਅਤੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਤਿਰਛੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਤਾਰੇ (ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਏ) ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਮਲ ਦਾ ਫੁੱਲ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।
1917 ਦਾ ਹੋਮ ਰੂਲ ਲਹਿਰ ਦਾ ਝੰਡਾ: ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਲਾਲ ਅਤੇ ਚਾਰ ਹਰੀਆਂ ਲੇਟਵੀਂਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਤ ਤਾਰੇ ਸਨ। ਉੱਪਰਲੇ ਖੱਬੇ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਯੂਨੀਅਨ ਜੈਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚਿੱਟਾ ਚੰਨ ਤੇ ਤਾਰਾ ਵੀ ਸੀ।
1921 ਦਾ ਗਾਂਧੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਝੰਡਾ: ਪਿੰਗਲੀ ਵੈਂਕਈਆ ਦੁਆਰਾ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਅਤੇ ਹਰਾ ਰੰਗ (ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ) ਸਨ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚਿੱਟੀ ਪੱਟੀ (ਬਾਕੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਲਈ) ਅਤੇ ਇੱਕ ਚਰਖਾ (ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਲਈ) ਜੋੜਨ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ।
1931 ਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਝੰਡਾ: ਇਹ ਸਾਡੇ ਮੌਜੂਦਾ ਝੰਡੇ ਦਾ ਪੂਰਵਜ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੇਸਰੀ, ਚਿੱਟੇ ਅਤੇ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਲੇਟਵੀਂਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚਰਖਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਹੀ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਫਿਰਕੂ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਅਰਥ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।
1947 ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡਾ (ਮੌਜੂਦਾ): ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 22 ਜੁਲਾਈ 1947 ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਇਸ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। 1931 ਦੇ ਝੰਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਚਰਖੇ ਦੀ ਥਾਂ ਅਸ਼ੋਕ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਉਹੀ ਰੱਖੇ ਗਏ ਸਨ ਜੋ 1931 ਵਿੱਚ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਬਦਲਾਅ ਆਏ ਹਨ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਹੋਰ ਪਿੱਛੇ ਜਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕੁੱਲ 90 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ ਹੈ ਇਸ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ। 1857 ਦੇ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਝੰਡਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। 1904 ਵਿਚ ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਦੇ ਇਕ ਚੇਲੇ ਬਣੋ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਚੁਫੇਰੇ 101 ਜਗਦੇ ਬਲਬ ਵਿਖਾਏ ਗਏ, ਬੰਗਾਲੀ ਵਿਚ ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ।
ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ: ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਬੇਤਾਜ ਬਾਦਸ਼ਾਹ
ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ (1868-1963) ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਇੱਕ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ ਸਪੂਤ, ਉੱਘੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਆਗੂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਮਹਾਨ ਯੋਧੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 6 ਜੂਨ 1868 ਨੂੰ ਸਿਆਲਕੋਟ (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ) ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਪਿੰਡ ਕੋਟ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਪੰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਫ਼?ਰ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬੀ.ਏ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਲਾਇਲਪੁਰ ਮੰਡੀ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਵਪਾਰੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੁਖਾਲੀ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਿਆਸਤ ਵੱਲ ਰੁਚੀ ਰੱਖੀ ਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਗਏ।
ਉਹ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਭੇਦ-ਭਰੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਬਲ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਡਟ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਿਫਾਰਮਰਾਂ ਅਤੇ ਫ਼?ਰ ਡਿਫ਼ੈਂਸ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ। 1912 ਵਿੱਚ ਚੀਨਾਵਾਲੇ ਕੈਂਟ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨਲ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਕੌਮ ਵਿੱਚ ਜੱਥੇਬੰਦ ਤਾਕਤ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। 26 ਫ਼ਰਵਰੀ 1919 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਡਿਫ਼ੈਂਸ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸੀ।
1920 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਸਿੱਖ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਬੋਰਡ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਮਿਆਰ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਜਨਵਰੀ 1921 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। 1921 ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਰਿਫ਼ਰਮ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ’ਚਾਬੀਆਂ ਦੀ ਘਟਨਾ’ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ। ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸਦਕਾ ਚਾਬੀਆਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ’ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਈ ਗਈ, ਅਤੇ ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। 20 ਜਨਵਰੀ 1922 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਬੰਬ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਵੀ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਉਹ ਬਚ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ’ਸਿੱਖ ਰਿਫ਼ਾਰਮ ਐਕਟ 1922’ ਬਣਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਧੀਨ ਆ ਗਏ। 14 ਅਪ੍ਰੈਲ 1922 ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਏ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਸੀ ਹਕੂਮਤਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਮੁੱਖ ਸੀ।
ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਗੂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਕਈ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵੀ ਗਏ। 4 ਜੂਨ 1927 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਰਿਹਾਈ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਉਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। 1928-29 ਅਤੇ 1930 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਵਲ ਨਾ-ਫ਼ਰਮਾਨੀ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਸਿੱਖ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ’ਬੇਤਾਜ ਬਾਦਸ਼ਾਹ’ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਭਾਰਤੀ ਝੰਡੇ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਵਾਲੀ ਪੱਗ ਦਾ ਕਿੱਸਾ
ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾਦਾਇਕ ਘਟਨਾ ਭਾਰਤੀ ਝੰਡੇ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਵਾਲੀ ਪੱਗ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰਾਂ ’ਤੇ ਸੀ, ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇੱਕ ਤਿਰੰਗੇ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡੇ ਵਜੋਂ ਅਪਣਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਅਤੇ ਹਰੇ ਰੰਗ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਸਮੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਅਰਥ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।
ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਝੰਡੇ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਵਾਲੀ ਪੱਗ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਨਣ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸਟੈਂਡ ਸਿਰਫ਼ ਅਧੂਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਝੰਡੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ, ਕੇਸਰੀ (ਸਾਫਰਨ) ਰੰਗ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਝੰਡੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਜ਼ਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾਉਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਅੜੀਅਲ ਪਹੁੰਚ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਝੰਡੇ ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ’ਤੇ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1931 ਵਿੱਚ ਕਰਾਚੀ ਸੈਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ, ਕੇਸਰੀ ਰੰਗ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ (ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀ ਥਾਂ) ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਕਦਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਟੱਲ ਇਰਾਦੇ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਪੂਰਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਸਭ ਦੀ ਬਰਾਬਰ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।
ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਲੜਾਈ ਲੜੀ। 6 ਅਕਤੂਬਰ 1963 ਨੂੰ 95 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਅਤੇ ਨਿਧੜਕ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਟੀਚਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਵੇਂ ਸਮਰਪਿਤ ਰਹਿਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ ’ਤੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਲੜਦੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਧ ਮਲੋਟ ਤਹਿਸੀਲ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖਵਾਲਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਅੱਜ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕਨਾਟ ਪਲੇਸ ਤੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੜਕ ਦਾ ਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ‘ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਮਾਰਗ’ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੱਚਮੁੱਚ ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਸਨ ਕਮਾਲ ਦੇ ਬੰਦੇ।